İş Sözleşmesi Nedir? Türleri Nelerdir?

İşçi – işveren arasındaki hukuki ilişki iş sözleşmesi ile kurulur. İş ilişkisinin hızla akışı ve çeşitliliğinden dolayı birden fazla iş sözleşmesi türü vardır. Yazımızda iş sözleşmesi nedir ve türleri nelerdir inceleyeceğiz. Önemli bir konudan bahsettiğimiz için yazımızı dikkatlice okuyunuz.

Temel olarak 4857 sayılı İş Kanunu ve uygulamadaki işleyişe göre iş sözleşmesi türlerine değineceğiz. Ardından 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’na ve 5953 sayılı Basın İş Kanunu’na göre iş sözleşmesi türlerine değineceğiz.

Aşağıda konunun daha iyi anlaşılabilmesi için bir infografikle konuyu açalım.

İş Sözleşmesi Nedir?

Birbirine bağımlı olarak ücret karşılığı çalışmayı gerektiren her türlü iş ilişkisini konu edinen sözleşmeye iş sözleşmesi denir. Esasen iş sözleşmesinde işçi işverene bağlı olarak emir ve talimatları yerine getirmeyi, işveren ise ücret ödemeyi taahhüt eder.

İş sözleşmesi Türk Borçlar Kanunu anlamında değil, İş Kanunu anlamında bir sözleşmedir. Bu nedenle sözleşme serbestisi sınırlı olarak yorumlanır. İşçi ile işveren kendi aralarında anlaşarak her türlü hükmü sözleşmeye koyamaz. İş Kanunu belirli unsurların sözleşmede belirli şekilde yer almasını ister. Tabiri caizse işçiyi işverene karşı koruduğu gibi işçiyi işçinin kendisine karşı da korur.

Özellikle iş hukukunda sözleşmede yazılan her husus kanun karşısında geçerli değildir. Çoğu zaman işveren kanunun yasakladığı hükümlere iş sözleşmesinde bilerek veya bilmeden yer verdiği için korunduğunu, işçi ise bu hükümler olduğu için hakkı olmadığını düşünür.

ÖNEMLİ!: İş hukukundan doğan uyuşmazlıkların büyük çoğunluğu iş ilişkisinin henüz başında iş sözleşmesinin düzgün bir şekilde yapılmamış olmasından kaynaklanır. İşçi ve işveren sözleşme yaparken ilerde doğabilecek olası hukuki ihtilafları gözetmeden bu sözleşmeyi hazırlar veya sanki hukuki ihtilafları kesin surette sona erdirecekmiş gibi kesin hükümsüz maddeler koyarak hazırlarsa ciddi sorunlar doğar. Bu nedenle sözleşmenin hazırlanmasında tecrübeli iş hukuku avukatlarından yardım alınmalıdır.

İşçiler bakımından ise varsa iş sözleşmeleri dava açmadan önce mutlaka avukata okutarak  gerekli hususları danışmalıdır.

İş Sözleşmesi Türleri Nelerdir?

4857 sayılı İş Kanunu bazı iş sözleşmesi türlerine yer vermiştir. Bunların haricinde gene İş Kanunu düzenlemelerinde yer alan ancak bu türler arasında sayılmayan bazı iş ilişkileri mevcuttur. Tüm bunları şu şekilde tablolaştırabiliriz:

	İş Sözleşmesi Türleri
Sözleşme Türü Olarak Sayılanlar	-Belirli veya belirsiz süreli iş sözleşmeleri -Yarı zamanlı veya tam zamanlı iş sözleşmeleri -Çağrı üzerine çalışma esaslı veya uzaktan çalışma esaslı iş sözleşmeleri -Deneme süreli iş sözleşmeleri -Takım iş sözleşmeleri
İş İlişkisi Olarak Sayılanlar	-Toplu iş sözleşmeleri -Sürekli veya süreksiz işler için iş sözleşmeleri -Alt işveren – asıl işveren (taşeronluk) iş ilişkisi -Geçici iş ilişkisi -Parça başı çalışma

Esasen bu sözleşme türlerinin her birisi önemli ve karmaşık ayrıntıları içermektedir. Bu nedenle her birisi farklı yazılarımızın konularıdır. Ancak burada kısaca açıklama yapmakta yarar görüyoruz.

Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi

İş sözleşmesinin herhangi bir süreye bağlı olarak yapılmadığı hallerde belirsiz süreli iş sözleşmesi söz konusu olur. İş hukukunda asıl olan iş sözleşmesinin belirsiz yapılmasıdır.

Belirsiz süreli iş sözleşmelerinde; süreli fesih, haklı nedenle fesih, kıdem – ihbar tazminatı, ayrımcılık tazminatı, fazla çalışma ödeneği, yıllık izin vs. gibi iş hukukunda temel olarak bilinen unsurların tamamı söz konusu olur.

Belirli Süreli İş Sözleşmesi

Belirli bir sürenin olması, belirli bir işin tamamlanması veya belirli bir olgunun ortaya çıkması gibi objektif koşullara bağlı olarak yapılan iş sözleşmelerine belirli süreli iş sözleşmesi denir.

Belirli süreli iş sözleşmesinde ihbar süresi ve ihbar tazminatı olmaz ve süre bitiminde iş ilişkisi sona erer. İşverenlerin bu durumu kötüye kullanmaması adına belirli süreli iş sözleşmesi yapabilmek için objektif koşulların varlığı aranır ve esaslı neden olmadıkça üst üste yapılamaz. Yapılmışsa bile bu hukuken belirsiz süreli olarak değerlendirilir ve bu sözleşme türünün sonuçlarını doğurur.

Tam Zamanlı İş Sözleşmesi

Türk Hukuku’nda bir haftalık çalışma süresi en çok 45 saat olabilir. Sözleşmede haftada 4,5 saat çalışacağı üzerinde anlaşılmışsa ya da sözleşme de haftalık çalışma süresine ilişkin hiçbir hüküm yoksa bu sözleşme tam süreli iş sözleşmesidir.

Yarı (Kısmi) Zamanlı İş Sözleşmesi

Haftalık 45 saatin altında kalan iş sözleşmelerine kısmi zamanlı iş sözleşmesi denir. Eski kanun döneminde kötü niyetli bazı işverenler işçiyle 42 – 43 saatlik bir sözleşme imzalayarak yarı (kısmi) zamanlı gibi değerlendirip işçiyi birtakım haklardan mahrum bırakmaya çalışırlar.

Kanun da bunun önüne geçmek için bir kural getirmiştir; kısmi süreli sözleşmelerden bahsedebilmek için bu 45 saatlik sürenin 2/3’ünden (30 saat) daha az çalışmanın öngörülmesi gerekmektedir.

Çağrı Üzerine Çalışma Esasına Dayanan Sözleşme

Yazılı sözleşme ile işçinin yapmayı üstlendiği işle ilgili olarak kendisine ihtiyaç duyulması halinde iş görme edimini yerine getireceğinin kararlaştırıldığı iş ilişkisi, çağrı üzerine çalışmaya dayalı iş ilişkisidir. Ne zaman çalışacağının belirlenme yetkisi tek taraflı olarak işverendedir.

İş Kanunu işverenin keyfiyetine bazı sınırlama getirmiştir Çağrı üzerine çalışan işçinin belirli durumlarda çalıştırılmasa dahi ücrete hak kazanması söz konusu olur.

Uzaktan Çalışma Esasına Dayanan Sözleşme

İşçinin işveren olan iş görme borcunu asıl işyerinde değil de uzaktan kendi ortamında görmesine uzaktan çalışma denir. Uzaktan çalışmanın İş Kanunu açısından farklı bir özelliği yoktur.

İşveren uzaktan çalışmanın niteliğine göre işçiye işyerinde bilfiil çalışması halinde sağlayacağı tüm imkanları uzaktan çalışmada da sağlamalıdır.

Deneme Süreli İş Sözleşmesi

Kanunda tarafların isterlerse birbirlerini deneyebilmek için sözleşmeye deneme süresi maddesi koyabilecekleri veya ayrıca deneme süreli iş sözleşmesi yapabilecekleri düzenlenmiştir. Deneme süresi içerisinde işçi de işveren de herhangi bir sorumluluk altına girmeden sözleşmeyi feshedebilir. Deneme süresinde fesih yapan taraflar süre vermeden de fesih yapsalar ihbar tazminatı ödemezler.

Kanun deneme süresine sınırlama getirmiştir. Çünkü eğer bu süre sınırlanmazsa işverenler bunu kötüye kullanabilir. Söz konusu sınırlamaya göre deneme süresi en fazla 2 ay olabilir.

Takım İş Sözleşmesi

Birden fazla işçinin meydana getirdiği bir takım adına içlerinden birinin işverenle yaptığı iş sözleşmesine takım iş sözleşmesi denir. Takım klavuzu diğer işçileri temsilen hareket eder. Bu sözleşme yazılı olmak ve belirli unsurları ayrı ayrı içermek zorundadır.

Toplu İş Sözleşmeleri

İş sözleşmesinin yapılması, içeriği, işçilerin genişletilmiş hakları ve sona ermesine ilişkin hususları düzenlemek üzere işçi sendikası ile işveren arasında yahut işçi sendikası ile işveren sendikası arasında yapılan iş sözleşmelerine denir.

Çok ciddi bir uygulaması vardır ve 4857 sayılı İş Kanunun içerisinde değil 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş  Sözleşmesi Kanunu içerisinde yer almaktadır.

İş İlişkisi Türleri

Sürekli veya Süreksiz İş İlişkisi:

Bir iş, niteliği bakımından en çok 30 iş günü sürüyorsa süreksiz iş, bundan daha fazla sürüyorsa süreli iş olarak tanımlanır. İş Kanununda yer alan hak ve sorumlulukların bir çoğu süreksiz işler için geçerli olmaz.

Alt İşveren – Asıl İşveren (Taşeronluk) İlişkisi: 

Ortada iki tane işveren, yani iki tane işçi çalıştıran şirket vardır. Bu şirketlerden biri öbürünün işyerinde işçi çalıştırıyor. İş yerinde görülen ve uzmanlık gerektiren işlerden bir kısmı başka bir işverene devrediliyor. İşçiye karşı her iki işveren de  müteselsil sorumlu olur. Önemli hukuki sonuçları vardır. Bununla ilgili olarak ‘taşeron işçilerin hakları’ başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Geçici İş İlişkisi:

Geçici iş ilişkisine bir bakıma işçi kiralama da denilebilir. Geçici iş ilişkisinin kurulmasıyla işçinin bordrosunda her ne kadar devreden işveren olsa da işveren yetkileri, talimat verme, işin görülmesini isteme hakkı, çalışma şartlarını düzenleme hakkı geçici bir süre ile devralan işverene devredilmiştir.

Devralan işveren geçici iş ilişkisi kapsamında kendi ücret skalasına sokmaksızın, işçi sayısı artmaksızın, kıdem vs. herhangi bir sorumluluğu doğmaksızın bir başka işverene ait olan işçiyi kendi işinde çalıştırmaktadır. Kanun mevcut düzende işçi kiralamanın sadece özel istihdam bürosu denen büroların aracılığıyla yapılabileceğini düzenlemiştir.

Geçici iş ilişkisi, ortada bir holding veya benzeri bir şirketler topluluğu haricinde ancak özel istihdam bürosu denilen bir büro aracılığıyla kurulabiliyor. Ayrıca işçi kiralayabilmek için belirli nedenlerin varlığı da gerekiyor. Bununla ilgili önemli ayrıntılar için ‘işçi kiralama – geçici iş ilişkisi’ başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.

Parça Başı veya Götürü Çalışma: 

Parça başı veya götürü olarak ücret alma üzerine anlaşılmışsa buna parça başına çalışma denir. İş Kanunu’nda değil 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu madde 411 ve devamında yer almıştır. Bu iş ilişkisinde işveren işçiye yeterli iş vermekle yükümlüdür. Bu konunun önemli ayrıntıları için ‘parça başına çalışan işçinin hakları’ başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Deniz İş Kanunu ve Basın İş Kanununda İş Sözleşmesi Türleri

854 sayılı Deniz İş Kanunu, gemi adamlarının iş sözleşmelerini konu edindiği için 4857 sayılı İş Kanunu kadar geniş çapta bir iş sözleşmesi türü düzenlememiştir. Buna göre Deniz İş Kanununda yalnızca belirli – belirsiz süreli ve deneme süreli iş sözleşmesi öngörülmüştür.

Aynı şekilde 5953 sayılı Basın İş Kanununda da bu iki sözleşme türü yer almış ve diğer hususlar hüküm altına alınmamıştır.

ÖNEMLİ!: Belirtmemiz gerekir ki diğer sözleşme türlerinin bu iki ayrı kanunda öngörülmemiş olması bunların yapılamayacağı anlamına gelmez. Niteliklerine uygun düştüğü sürece diğer sözleşme türlerinin basın çalışanları yahut deniz çalışanları için de uygulanması söz konusu olabilir. Ancak dikkat edilmelidir ki bu sözleşme ile bu iki kanunda yer alan temel emredici kurallara ve Türk Borçlar Kanununda yer alan hizmet ilişkisi kurallarına aykırı anlaşma yapılmamalıdır. Aksi halde sözleşme geçersiz olabilir.

Burada basın ve deniz çalışanlarının haklarına ayrıntılı olarak girmiyoruz. Bu konunun önemli ayrıntıları için “basın iş kanununa göre gazetecilerin hakları” ve ‘deniz iş hukuku’ başlıklı yazılarımızı inceleyebilirsiniz.

Sözleşme Yapma Zorunluluğu

İşçi işveren ilişkisi içerisinde iş sözleşmesi olmazsa olmazdır. Ancak tüm türleri şekle bağlı yapılmak zorunda değildir. Yani yazılı yapılmamış olması iş sözleşmesi yapılmadığı anlamına gelmez, sözlü de mümkündür ve hukuken geçerliliği vardır. İspat zorluğu olsa da hukuka uygun her türlü delille bu sözleşmeye ilişkin kurallar ortaya konabilir.

Yazılı sözleşme yapma zorunluluğu olan ve olmayan iş sözleşmelerini şu şekilde sıralayabiliriz:

	Sözleşme Yapma Zorunluluğu
Yazılı Sözleşme Şartı Olmayanlar	Belirsiz süreli iş sözleşmeleri Deneme süreli iş sözleşmeleri Sürekli veya süreksiz işler için iş sözleşmeleri Parça başı çalışma Alt işveren – asıl işveren (taşeronluk) iş ilişkisi Geçici iş ilişkisi
Yazılı Sözleşme Şartı Olanlar	Yarı zamanlı iş sözleşmeleri Belirli süreli iş sözleşmeleri Toplu iş sözleşmeleri Takım iş sözleşmeleri Çağrı üzerine çalışma esaslı iş sözleşmeleri Uzaktan çalışma esaslı iş sözleşmeleri

İş Sözleşmesi Örnekleri

Anlaşılacağı üzere çok çeşitli iş sözleşmesi türleri mevcut ve her birinin kendine has karmaşık özellikleri bulunuyor. Dolayısıyla işçi veya işverenin bunu hazırlarken internette veya arzuhalcilerde taslak olarak bulunan iş sözleşmesi örneklerine bakarak iş yapması oldukça tehlikelidir.

Bu örnekler somut olayın özelliklerinden kesin surette uzaktırlar ve piyasada dolaşan örneklerin %99’u güncel mevzuattan uzaktır. Dolayısıyla iş sözleşmesi örneğine bakmaktansa tecrübeli bir iş hukuku avukatına başvurulmalı, somut olay ile birlikte mevzuat gözetilerek hazırlanmalıdır.

Sonuç

Yukarıda iş sözleşmesi türleri nelerdir, ne gibi özellikleri vardır gibi soruları cevapladık, konunun bilinmesi gereken önemli noktalarına vurgu yaptık. Belirtmemiz gerekir ki mesele çoğu zaman burada anlattıklarımızla kalmaz. Zira her iş sözleşmesi türü ayrı bir uzun konudur.

Her somut olayın farklı mevzuat kurallarına temas eden noktaları bulunur ve bunlar gözetilmeden hazırlanan iş sözleşmeleri hukuki problem doğurur. Dolayısıyla bu konularda uzman iş hukuku avukatından hukuki yardım alınmalıdır.

Yani iş hukuku avukatı yardımı sadece hukuki uyuşmazlık çıktığında değil, işin en başında bu hukuki uyuşmazlıkların çıkmasını engellemek amacıyla da gerekli görülmelidir. Aksi halde kısa vadede sorun yokmuş gibi görünse de hukuki eksiklikler uzun vadede ciddi sorunlara neden olabilir.