Fazla Mesai Hesaplama

Fazla mesai hesaplaması, işçi-işveren ilişkilerinde sıklıkla gündeme gelmektedir. Aşağıdaki hesaplama aracından faydalanarak, fazla mesai hesaplamalarını yapabilirsiniz.

Fazla Mesai Ücreti Hesaplama Nasıl Yapılır?

Fazla mesai ücreti hesaplama, şu kriterler dikkate alınarak yapılır:

• İşçi ve işverenin anlaştığı haftalık çalışma süresi,
• İşçinin haftalık çalıştığı süre,
• İşçinin aylık brüt ücreti,
• İşçinin yeraltı işçisi olup olmadığı,
• İşçinin halen çalışmakta olup olmadığı göz önünde bulundurularak fazla mesai ücreti hesaplaması yapılır.

Belirtilen kriterlerin fazla mesai hesaplamasına etkisini, ayrı başlıklar halinde incelemekte yarar vardır.

İşçi ve İşverenin Anlaştığı Haftalık Çalışma Süresi

İşçi ile işverenin anlaştığı haftalık çalışma süresi, fazla mesai hesaplama bakımından belirleyici rol oynar. Çünkü işçinin mesaisinin fazla olup olmadığı, aslında tarafların anlaştığı çalışma süresine göre belli olur. 

İş Kanunu’na göre haftalık çalışma süresi, kural olarak en fazla 45 saattir. Dolayısıyla, bu süreyi aşan bir çalışmada fazla mesai hesaplaması yapılır. Fakat işçi ile işveren örneğin haftalık 30 saat üzerinde anlaşmışsa bunun aşılması halinde yine fazla mesai hesaplaması yapılır. Bu nedenle, tarafların üzerinde anlaştığı çalışma süresi önemlidir.

İşçinin Haftalık Çalıştığı Süre

İşçinin haftalık çalıştığı süre, fazla mesai hesaplamasının önemli unsurlarındandır. İşçinin fazla mesai olarak çalıştığı süre ne kadar fazla ise işverenden talep edebileceği fazla mesai ücreti de o denli yüksektir.

Örneğin işçi ve işveren, haftalık 36 saat çalışma süresi üzerinde anlaşmış olsun. İşçinin çalışma süresi 36 saat ise fazla mesai söz konusu değildir.

İşçinin haftalık çalışma süresi 40 saat ise fazla mesai vardır. İşçinin haftalık çalışma süresi 50 saat ise yine fazla mesai vardır fakat işçinin talep edebileceği fazla mesai ücreti çok daha fazladır. Dolayısıyla işçinin fazla mesai alacağı, çalıştığı süre ile doğru orantılıdır.

İşçinin Aylık Brüt Ücreti

İşçinin aylık brüt ücreti, fazla mesai ücretinin hesaplanmasında önemli rol oynar. Mesai alacağı ile ilgili yapılacak hesaplamalar, brüt ücret üzerinden yapılır. Dolayısıyla, net ücret üzerinden fazla mesai alacağı hesaplanmamalıdır.

İşçinin Yeraltı İşçisi Olup Olmadığı

İşçinin yeraltı işçisi olup olmadığı, fazla mesai hesaplamasına etki eder. Aslında yeraltı işçilerine kural olarak fazla mesai yaptırılamaz. Fakat zorunlu ve olağanüstü durumlarda, yeraltı işçilerine de fazla mesai yaptırılabilir. Böyle bir durumun varlığı halinde, işçiye ödenecek fazla mesai ücreti daha yüksektir.

İş Kanunu m. 41 uyarınca, haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saatlik fazla çalışma için işçiye verilecek ücret, normal çalışma ücretindeki saat başına düşen miktarın yüzde yüz arttırılmış hali olarak ödenir. Daha anlaşılır ifadeyle, normal zamandaki saatlik ücretin iki katı ödenir.

Örneğin yeraltı işçisine normalde ödenen ücret baz alındığında bir saate 200 TL düşüyorsa haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat için işçi 400 TL ücrete hak kazanır. İki katı şeklindeki bu oran, asgari miktardır. İş sözleşmesi ile daha fazlası da kararlaştırılabilir.

İşçinin Halen Çalışmakta Olup Olmadığı

İşçinin halen çalışmakta olup olmadığı, fazla mesai hesaplamalarında dikkate değer bir başka konudur. İşçi işe devam etmekte ise mevcut durumda aldığı brüt aylık üzerinden hesaplama yapılacağı yukarıda belirtilmiştir.

İşçi mevcut durumda ilgili işyerinde çalışmıyorsa fazla mesai alacağının hesaplanması daha farklı olur. Bu durumda, fazla mesailerin ait olduğu dönemlerdeki brüt aylık ücretler üzerinden geriye dönük hesaplama yapılır ve sonuç bu şekilde bulunur. Dolayısıyla, işçinin halen çalışmakta olup olmaması hesaplama yöntemini etkiler.

Fazla Mesai Hesaplama Formülü

Fazla mesai hesaplama formülü, işçinin normal zamandaki saatlik çalışma ücretinin bir buçuk ile çarpılması sonucu bulunan sonuçtur.

İşçinin normal zamandaki bir saatlik çalışma ücreti x 1.50 = Fazla mesai ücreti

Söz konusu formül, haftalık 45 saati aşan çalışmalar için geçerlidir. Eğer işçi ve işveren haftalık 45 saatten daha kısa bir süre üzerinde anlaşmışsa, bunu 45 saate kadar aşan kısım için ayrı bir hesaplama formülü kullanılır. 45 saati aşan kısım da varsa yukarıdaki formül kullanılarak bu kısım da hesaplanır ve iki sonuç toplanır.

Örneğin işçi ile işverenin anlaştığı haftalık çalışma süresi 40 saat olsun. İşçinin ilgili haftadaki çalışma süresi ise 50 saat olsun. Saatlik brüt çalışma ücreti de 100 TL olsun. Bu durumda, 45 saate kadarki 5 saatlik süre şöyle hesaplanır.

İşçinin normal zamandaki bir saatlik çalışma ücreti x 1.25 = Fazla sürelerle bir saatlik çalışma ücreti

Verilen formül uyarınca, 40 saat ile 45 saat arasındaki 5 saat için saat başı 100 x 1.25 = 125 TL olacak şekilde toplam 125 x 5 = 625 TL yapar. 45 saati aşan 5 saat daha mevcuttur. Bu ikinci 5 saat için de saat başı 100 x 1.50 = 150 TL olacak şekilde toplam 150 x 5 = 750 TL yapar. Toplam fazla mesai ücreti ise 625 + 750 = 1375 TL olarak bulunur.

Özetlenecek olursa, haftalık 45 saati aşan her bir saat için normal ücretin 1.50 katı işçiye ödenir. Eğer 45 saatin altında bir süre için anlaşılmışsa 45 saate kadarki kısımda her bir saatlik fazla mesai için normal ücretin 1.25 katı işçiye ödenir. İşçi 45 saati de aşmışsa aşan kısımdaki her bir saat için 1.50 kat fazla ücret hesaplanır ve bunlar toplanarak işçiye ödenir.

Buradaki barajın 45 saat olmasının nedeni ise İş Kanunu uyarınca kural olarak haftada en fazla 45 saatlik çalışma süresinin belirlenebilmesidir.  

1 Saatlik Fazla Mesai Hesaplama Formülü

1 saatlik fazla mesai hesaplama formülü şöyledir:

İşçinin normal zamandaki 1 saatlik brüt çalışma ücreti x 1.50 = Fazla mesai ücretidir.

İşçinin haftalık 45 saati aşan her bir saatlik çalışması için, belirtilen formül uyarınca fazla hesaplama yapılır ve bunun için işçiye ödenecek ücret belirlenir.

İşçi ile işveren haftalık 45 saatten az bir süre için anlaşmışsa, bu süreyi aşan ve 45 saate kadar olan her bir saat için kullanılacak hesaplama formülü şöyledir:

İşçinin normal zamandaki 1 saatlik brüt çalışma ücreti x 1.25 = Fazla sürelerle çalışma mesai ücretidir.

Haftalık çalışma süresinin 45 saatten az olduğu durumda işçinin 45 saati aşan fazla çalışması da varsa, bu kısım için ilk formül kullanılır ve çıkan iki sonuç toplanır.

Hangi Süreler Fazla Mesai Hesaplamaya Katılır?

İşçinin aktif çalışma saatleri, fazla mesai hesaplamaya katılır. Bu kapsamda, aşağıdaki süreler fazla mesai hesaplamaya katılır:

• Yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler.
• İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler.
• İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler.
• İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler.
• Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler.
• Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.

Fazla mesai hesaplamaya katılmayan başlıca süreler şunlardır:

• İşçinin gün içindeki ara dinlenmeleri ve öğle arasında geçen süreler.
• İşin niteliğinden doğmayıp da işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine götürülüp getirilme esnasında araçlarda (serviste) geçen süreler.

DİKKAT: Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat olarak sayılır.

Fazla Sürelerle Çalışmanın Hesaplanması

Fazla sürelerle çalışmanın hesaplanması, fazla çalışma hesabından farklıdır. Öncelikle bu iki kavramı karıştırmamak adına kısaca izah etmekte fayda vardır.

Fazla Çalışma: İşçinin haftalık 45 saati aşan çalışmaları, fazla çalışmadır. Yeraltı işçilerinde bu süre, haftalık 37.5 saattir.

Fazla Sürelerle Çalışma: İş Kanunun öngördüğü haftalık çalışma limitlerinden daha az bir çalışma süresi belirlenmişse bunu aşan süreye denir. Örneğin haftalık 30 saatlik çalışma süresi belirlenmişse bunu 15 saate kadar aşacak olan süre, fazla sürelerle çalışmadır. Toplam 45 saati aşacak olursa bu durumda fazla sürelerle çalışma değil fazla çalışma gündeme gelir.

Fazla sürelerle çalışma ücretinin hesaplanması, şu şekilde olur:

İşçinin normal zamandaki saatlik brüt ücreti x 1.25 = Fazla sürelerle bir saatlik çalışma ücreti.

Örneğin işçinin haftalık çalışma saati 25 saat olsun. Fakat ilgili hafta içinde işçi 36 saat çalışmış olsun. Bu durumda, 11 saatlik fazla sürelerle çalışma yapılmıştır. İşçinin normal zamanda saat başına düşen brüt ücreti de 250 TL olsun.

Formülü uygulayacak olursak normal zamandaki saatlik brüt ücret ile 1.25 çarpılır ve sonuç 250 x 1.25 = 312,50 TL bulunur. Bu tutar, bir saatlik ücrettir. Fazla sürelerle çalışma süresi 11 saat olduğuna göre sonuç 11 ile çarpılır ve 312,50 x 11 = 3.437,50 TL tutarında fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanmış olur.

Fazla Mesai Hesaplama Örnekleri

Fazla mesai hesaplamaya ilk örnek olarak haftalık 45 saatlik çalışma süresi olmasına rağmen haftada 52 saat çalışmış olan bir işçi örneğini verelim. Bu işçinin saatlik brüt ücreti de 200 TL olsun.

İşçinin saatlik brüt ücretinin 1.5 katı, 200 x 1.5 = 300 TL’dir. Bu ücret, işçinin bir saatlik fazla çalışma ücretidir. Toplam 7 saat fazla çalıştığına göre işçiye ödenecek ücret, 300 x 7 = 2100 TL’dir.

Fazla mesai hesaplamaya ikinci bir örnek olarak haftalık 37.5 saat çalışma süresi olmasına rağmen zorunlu bir durum nedeniyle haftada 40 saat çalışmış olan yeraltı işçisi örneğini verelim. Bu işçinin saatlik brüt ücreti de 300 TL olsun.

Yeraltı işçisinin saatlik brüt ücretinin 2 katı, 300 x 2 = 600 TL’dir. Bu ücret, işçinin bir saatlik fazla çalışma ücretidir. Toplam 2.5 saat fazla çalıştığına göre yeraltı işçisine ödenecek ücret, 600 x 2.5 = 1500 TL’dir.

Fazla mesai hesaplamaya son örnek olarak haftalık 36 saat çalışma süresi olmasına rağmen haftada 50 saat çalışmış olan bir işçi örneği verelim. Bu işçinin saatlik brüt ücreti, 150 TL olsun.

Bu durumda, işçinin 36 saatten 45 saate kadarki 9 saatlik fazla sürelerle çalışması ile 45 saatten 50 saate kadarki 5 saatlik fazla çalışmasına karşılık gelen ücret ayrı ayrı hesaplanıp toplanmalıdır.

İşçinin saatlik brüt ücretinin 1.25 katı, 187,50 TL’dir. Bu ücret, işçinin bir saatlik fazla sürelerle çalışma ücretidir. Bu süre toplam 9 saat olduğuna göre işçiye ödenecek fazla sürelerle çalışma ücreti 187,50 x 9 = 1687,50 TL’dir.

İşçinin fazla sürelerle çalışması ise 5 saattir. İşçinin saatlik brüt ücretinin 1.50 katı ise 225 TL’dir. Bu ücret, işçinin bir saatlik fazla çalışma ücretidir. Bu süre toplam 5 saat olduğu için işçiye ödenecek fazla çalışma ücreti, 225 x 5 = 1125 TL’dir.

Toplamda 14 saatlik fazla mesai için işçiye ödenecek olan ücret, 1687,50 + 1125 = 2.812,50 TL’dir.

Fazla Mesai Hesaplamada Hakkaniyet İndirimi

Fazla mesai hesaplamada hakkaniyet indirimi, işçinin sadece tanıklara dayandığı durumlarda gündeme gelen ve Yargıtay kararları çerçevesinde gelişen bir uygulamadır.

Buna göre işçi, fazla mesai ücretine hak kazanmış olduğunu sadece tanıklara dayanarak ispat edebiliyorsa ve bundan başka bir hukuki delili yoksa işçi lehine hükmedilecek fazla mesai ücretinde yaklaşık %30 civarında indirim yapılır.

Örneğin işçi sadece tanık deliline dayanarak fazla mesai ücreti talebiyle dava açmışsa ve bu dava sonucunda işçi lehine 3.000 TL fazla mesai ücretine hükmedilecekse bunun %30’u hakkaniyet indirimi çerçevesinde indirilir ve işçi lehine 2.000 TL’lik fazla mesai alacağına hükmedilir.

Yazının başında verilen fazla mesai hesaplama aracında, böyle bir mekanizma yoktur. Tanıktan başka delile sahip olmayan işçi, hesaplama motorundan çıkan sonucun %30’luk kısmının hakkaniyet indirimi çerçevesinde indirilebileceğini unutmamalıdır.

Sonuç

Fazla mesai hesaplamada; işçinin haftalık çalıştığı saat sayısı, işverenle anlaştığı haftalık çalışma saat sayısı, yeraltı işçisi olup olmadığı ve brüt ücreti gibi çeşitli kriterler mevcuttur. Bunlar doğru tespit edilmeli, fazla mesai alacağı bu çerçevede işverenden talep edilmelidir. Bu noktada, uzman iş hukuku avukatından destek almakta yarar vardır.